By Το περίφημο Grand Egyptian Museum (GEM), που μόλις άνοιξε πανηγυρικά τις πύλες του, δεν συγκέντρωσε μόνο τα βλέμματα όλου του πλανήτη, αλλά κατάφερε να ανταποκριθεί στις προσδοκίες των επισκεπτών όλου του κόσμου. Ευρισκόμενο στο επίκεντρο της προσοχής ήδη έναν χρόνο πριν από τα εγκαίνια, το μουσείο έγινε το απόλυτο πολιτιστικό γεγονός, κάτι που διαπιστώσαμε αρκετούς μήνες πριν από τη λειτουργία του, όταν το επισκεφθήκαμε από κοντά.
Δείτε βίντεο με την εντυπωσιακή τελετή των εγκαινίων
Η πολυετής αναμονή δεν ήταν χωρίς λόγο, καθώς σε αυτό το φαραωνικό -όπως αξιώνει ο ίδιος ο τίτλος του- αλλά ταυτόχρονα υπερμοντέρνο έργο που ο Τάρεκ Ταουφίκ, ο γενικός διευθυντής της προετοιμασίας των εκθέσεων, χαρακτηρίζει «πυραμίδα της σύγχρονης εποχής», φιλοξενείται και συγκεντρώνεται η μεγάλη Ιστορία της Αιγύπτου.
Είναι ωστόσο αυτή που ταυτόχρονα αγκαλιάζει και αναδεικνύει την άμεση σύνδεσή της με τον ελληνικό πολιτισμό και φτάνει στην περίοδο της ακμής της Αλεξάνδρειας και της Ελληνορωμαϊκής Εποχής, μια γραμμή που φρόντισαν οι υπεύθυνοι του μουσείου να αναδειχθεί με κάθε τρόπο. Δεν είναι, επίσης, τυχαίο ότι στην κατασκευή του συνέβαλαν πολλοί Ελληνες, όπως οι μηχανικοί της ομάδας, αλλά και αρχαιολόγοι και πλήθος άλλων επιστημόνων.
Με το που φτάνει κανείς στην περιοχή όπου βρίσκεται το GEM, στα περίχωρα του Καΐρου, νομίζει ότι βρίσκεται σε ταινία: ένα τεράστιο υπερμοντέρνο οικοδόμημα ξεπροβάλλει μπροστά από τις Πυραμίδες της Γκίζας και η σκόνη που συνήθως το περιβάλλει σε κάνει να νιώθεις ότι βρίσκεσαι σε σκηνικό της ταινίας «Dune» με πρωταγωνιστές Φαραώ και αιγυπτιακές θεότητες. Φτιαγμένο από πέτρες κομμένες με ακρίβεια, με πρώτα υλικά τον μαύρο γρανίτη και το αλάβαστρο, ως φόρο τιμής στη Δυτική Μαύρη Ερημο (ρεγκ) της Αιγύπτου, το μουσείο βρίσκεται σε προνομιακό σημείο για να θυμίζει τους αιώνες ιστορίας που δεν κατάφεραν να σβήσουν τα ίχνη του τεράστιου αυτού πολιτισμού, αλλά μάλλον το αντίθετο: απόδειξη το τεράστιο ενδιαφέρον του κόσμου που συγκεντρώνει ακόμα ο μύθος του Τουταγχαμών, τα μυστικά των τάφων των Φαραώ, η κληρονομιά του Ραμσή Β’ και η αίγλη ενός πολιτισμού που ανέκαθεν βρισκόταν σε άμεση σύνδεση με τον ελληνικό.
«Αίγυπτος» στα ελληνικά, αραβικά και αγγλικά
Δεν είναι τυχαίο ότι η λέξη «Αίγυπτος» είναι γραμμένη στα ελληνικά, ως μία από τις τρεις γλώσσες που κυριαρχούν στις επιγραφές στην είσοδο του μουσείου, εκτός από τα αραβικά και τα αγγλικά. Μετά την ελληνική επιγραφή, το βλέμμα πέφτει στα ιερογλυφικά που είναι χαραγμένα στον κρεμαστό οβελίσκο: «ο μεγαλύτερος στον κόσμο που κανείς δεν τον είχε δει -τουλάχιστον στο εσωτερικό του- για περισσότερο από 3.500 χρόνια», όπως μας λέει σε άψογα ελληνικά η ξεναγός μας Ζαχρία που έχει σπουδάσει στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Οσο για την τριγωνική κατασκευή του μουσείου, αυτή παραπέμπει συμβολικά στις πυραμίδες, ενώ τα νερά που κοσμούν την κεντρική είσοδο αποκαλύπτουν τη μεγάλη σπουδαιότητα του Νείλου ως πηγή ζωής και ως περιοχής που υπερέβαινε τα όρια του επίγειου κόσμου: οι Αιγύπτιοι έρχονταν σε επαφή με τα μυστικά που τους αποκάλυπταν οι Φαραώ, ως ενδιάμεσοι των θεών και των ανθρώπων, όταν εκείνοι περνούσαν με πλοιάρια από τις περιοχές πέριξ του ποταμού για να εισπράξουν τις τιμές και να έρθουν σε επαφή μαζί τους. Ετσι, ο Νείλος συμβόλιζε όχι μόνο την κυρίαρχη υδάτινη διαδρομή των Φαραώ, αλλά και το ταξίδι προς τον άλλο κόσμο και ήταν, όπως γράφει η επιγραφή στην είσοδο του μουσείου, «το σύμβολο της αιωνιότητας, το σύμβολο της ψυχής».
Η Αίγυπτος έφερνε πάντα κοντά μέσα από τους μύθους της, όπως και η Μινωική και Αρχαία Ελλάδα, τον πάνω με τον κάτω κόσμο – είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα των κοινών θεοτήτων, αλλά και του Ραμσή Β’, του σπουδαιότερου ίσως Φαραώ, 19ου στη δυναστεία της Αιγύπτου, που στην Αρχαία Ελλάδα ήταν γνωστός ως Οσυμανδύας. Η μορφή του, το πελώριο άγαλμά του δεσπόζει στην είσοδο του μουσείου και αποτελεί το κατεξοχήν σήμα κατατεθέν του – μαζί με τον αξεπέραστο Τουταγχαμών και τους απειράριθμους μύθους του.
Selfie με τον Ραμσή Β’
Ποτέ άλλοτε ο Ραμσής Β’ δεν ήταν τόσο κοντά στο κοινό διατρέχοντας αιώνες Ιστορίας όσο τώρα, με αυτό το επιβλητικό άγαλμα που στολίζει την κεντρική είσοδο του μουσείου, ειδικά τοποθετημένο ώστε να φωτογραφίζονται οι επισκέπτες. Σε μια εποχή όπου μια λήψη για το Instagram συνιστά μέσο προώθησης και αναμνηστικό της επίσκεψης, στο μουσείο προσφέρονται όλα τα μέσα στον επισκέπτη ώστε να καταστεί το πέρασμά του αξιομνημόνευτο. Εξ ου και δίπλα στο 30 μέτρων ύψους και 83 τόνων βάρους άγαλμα του δημοφιλέστερου Φαραώ της Αιγύπτου έχει τοποθετηθεί ειδικό photo booth, όπου κανείς μπορεί να έχει τη δική του selfie στο πλευρό του Ραμσή Β’!
Ο Ραμσής Β’ παραμένει ο ισχυρότερος και δημοφιλέστερος Φαραώ της Αιγύπτου, αφού κατά τη διάρκεια της επικράτησής του (1279 – 1213 π.Χ.) έφερε εις πέρας μια σειρά από πετυχημένες εκστρατείες στη Νούβια, στη Συρία και τη Χαναάν, ενώ κατάφερε να τα βάλει με τους ισχυρότερους αντιπάλους, τους Χετταίους, στη Μάχη του Καντές. Στο πόδι του είναι χαραγμένη -κάτι που συναντά κανείς στους Φαραώ- η μορφή της βασίλισσας Νεφερτάρι (όχι η Νεφερτίτη, σύζυγος του Ακενατόν), η οποία ήταν πολύ συμπαθής στον λαό της Αιγύπτου και τη μνημονεύει μέχρι σήμερα.
Ενας από τους λόγους που οι αρχαίοι Αιγύπτιοι έδειχναν να αγαπάνε πολύ τον Ραμσή είναι, εκτός από την ιδιαίτερη φροντίδα που έδειξε στη Νεφερτάρι, ότι κατασκεύασε αμέτρητα κτίρια, όσα κανείς άλλος Φαραώ, και έκανε τη χώρα κραταιά καθιστώντας την κυρίαρχη στους υπόλοιπους πολιτισμούς. Εζησε μέχρι τα 90, τα περισσότερα χρόνια από τα οποία δοξάστηκε ως ηγεμόνας, αφού είναι γνωστό ότι οι Φαραώ αναλάμβαναν αμέσως τα ηνία. Το τεράστιο άγαλμά του -ένας πραγματικός κολοσσός- είναι αντίστοιχος της μεγάλης του φήμης και της ιστορικής ανακάλυψής του τον 19ο αιώνα από τον Ιταλό αιγυπτιολόγο Τζιοβάνι Μπατίστα Καβίλια. Ηταν μάλιστα ο τελευταίος που έσπευσε να το προσφέρει ως δώρο σε έναν Ιταλό δούκα, ο οποίος το απέρριψε λόγω του τεράστιου κόστους της μεταφοράς του.
Τα μαλλιά του Φαραώ
Το ίδιο έκανε και το Βρετανικό Μουσείο, όταν επίσης το κολοσσιαίο άγαλμά του προσφέρθηκε απο έναν Αιγύπτιο πασά ως ένδειξη ευγνωμοσύνης για διάφορες πολιτικές διευκολύνσεις. Το άγαλμα έμεινε στη θέση του και κατέληξε να γίνει μέσο προώθησης ή μάλλον εορτασμού της επετείου της θρυλικής επανάστασης του προέδρου Νάσερ, ο οποίος διέταξε να μεταφερθεί από τη Μέμφιδα στο Κάιρο για να γιορτάσει τη δεύτερη επέτειο της επανάστασης: για τη μεταφορά του, σε θραύσματα, επιστρατεύτηκαν τανκς και το άγαλμα στήθηκε μπροστά από τον κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό του Καΐρου. Εκεί έμεινε για χρόνια αποτελώντας το περίοπτο σύμβολο της πόλης, μέχρι που οι αρχαιολόγοι προέκριναν ως επιτακτική τη μεταφορά του στην Γκίζα, όπου φυλασσόταν για χρόνια μέχρι να βρει τον φυσικό του χώρο και να ξανασταθεί περήφανο αγναντεύοντας την πυραμίδα.
Μάλιστα, για να μεταφερθεί στο μουσείο χρειάστηκε μια επιχείρηση ανάλογη αυτής που κατέστησε για αιώνες αδύνατη τη μεταφορά του -κι αυτό ήταν ένα μεγάλο στοίχημα, εκτός από τη συγκέντρωση όλων των θησαυρών τόσο από το παλιό Αρχαιολογικό Μουσείο του Καΐρου και αλλού στον ίδιο χώρο.
Απέναντι από τον Ραμσή Β’ βρίσκει κανείς τις 12 αίθουσες που φιλοξενούν θησαυρούς από προϊστορικούς χρόνους και το Παλιό Βασίλειο, δηλαδή περίπου από το 3100 έως το 2200 π.Χ., μέχρι τη γνωστή σε εμάς Ελληνορωμαϊκή Περίοδο, ενώ η κατηγοροποίηση χωρίζει τα εκθέματα σε ανθρώπους, δηλαδή την κοινωνία, σε βασιλείς, με άλλα λόγια τη διακυβέρνηση, και θεούς, δηλαδή τα πιστεύω και τις αντιλήψεις της εποχής. Κάθε μεγάλο άγαλμα συνοδεύεται από μικροσκοπική αναπαράσταση ώστε να μπορούν οι τυφλοί να έχουν ακριβή αίσθηση, ενώ οι πληροφορίες είναι γραμμένες σε γραφή Braille. Ακρως κατατοπιστικές είναι οι πινακίδες, γραμμένες στα αιγυπτιακά και τα αγγλικά. Εκεί διαβάζουμε, για παράδειγμα, πως o Τούθμωσις Γ’ βασίλεψε για 22 χρόνια μαζί με τη μητριά και θεία του Χατσεψούτ, από την 18η δυναστεία. Τον βλέπουμε να κάθεται πάνω σε έναν θρόνο με γυμνά πόδια πάνω σε εννέα τόξα που συμβολίζουν όλους τους εχθρούς της Αιγύπτου. Φοράει νέμες, ένα από τα σύμβολα των Φαραώ που κάλυπτε όλο το κεφάλι με το ουραίο στην κορυφή, το χαρακτηριστικό δηλαδή φίδι που είχε γίνει συνώνυμο της Κλεοπάτρας, ενώ ο χιτώνας του αποκαλύπτει περίτεχνες πτυχώσεις.
Ανεβαίνοντας τις σκάλες, στην πρώτη ανοιχτή αίθουσα συναντάμε και τα αγάλματα διάφορων θεοτήτων, όπως ο Ρα, ο θεός του Ηλιου, αλλά και οι Σετ, Ισις, η θεά της Μητρότητας, η οποία λατρευόταν και στην Ελλάδα, Θωθ, Απις, Ανουβις. Από μια τέτοια επιγραφή μαθαίνουμε ότι ο Πτολεμαίος Δ’ αγαπούσε τον θεό Ωρο, που ήταν ο θεός του φαραωνικού βασιλείου επί της Γης (σε αντίθεση με τον Οσιρι που ήταν του Κάτω Κόσμου), ενώ η μητέρα του Κλεοπάτρα Γ’ αγαπούσε τον Χόνσου, τον οποίο καθιέρωσε ως τον θεό του Φεγγαριού, το οποίο σχετιζόταν με το νυχτερινό ταξίδι της Σελήνης στον Ουρανό. Είναι ο θεός που συμβόλιζε τη δημιουργία της ζωής σε όλα τα πλάσματα και τη φύση.
Οσο για τα περίτεχνα αντικείμενα που συνόδευαν το ταξίδι των Φαραώ στη μετά θάνατον ζωή ως κτερίσματα, τα ουσάμπτι, τα βρίσκουμε στις υπόλοιπες εντυπωσιακές αίθουσες: διάσημοι είναι οι σκαραβαίοι, σε έντονους χρωματισμούς, όπως σε έντονο μπλε -το συνώνυμο με τους Φαραώ λάπις λάζουλι. Είναι τρομερό να αναλογιστείς ότι τα σανδάλια από μπαμπού, που μοιάζουν σχεδόν άθικτα, σαν να φτιάχτηκαν τώρα, στόλιζαν τα πόδια κάποιου περίοπτου Φαραώ τόσους αιώνες πριν και τώρα συνοδεύουν το ξόδι του ή ότι η ατόφια περούκα με πραγματικό μαλλί -κι αυτό κτέρισμα- έχει μείνει έτσι χιλιάδες χρόνια! Είναι κάτι απίστευτο και συγκινητικό μαζί που δείχνει τους αμέτρητους τρόπους και την εξέλιξη του αιγυπτιακού πολιτισμού, αφού εκμεταλλεύονταν όλα τα δώρα του Νείλου. Πανέμορφες οι τοιχογραφίες που αναπαριστούν σκηνές από ψάρεμα ή κυνήγι, με χαρακτηριστικά σύμβολα του αιγυπτιακού πολιτισμού, μια συνήθεια να στολίζουν με ζωγραφικές αναπαραστάσεις αντί για τα γνωστά ιερογλυφικά τους τάφους που άρχισε να υιοθετείται από την 5η δυναστεία και έπειτα.
Απόδειξη της εξέλιξης του πολιτισμού είναι και ο σημαντικός ρόλος που έπαιζε στην αιγυπτιακή κοινωνία ο γραφέας, ο οποίος ήταν ο βαθύς γνώστης της ιερογλυφικής γραφής και αυτός που αναλάμβανε τη διακόσμηση των φαραωνικών τάφων με ιερογλυφικά. Είχε κοινωνική αναγνώριση και προστατευόταν από τον θεό Θωθ, τον οποίο καταγράφει ο Πλάτων ως θεό της Γραφής και του Χρόνου. Στις περισσότερες απεικονίσεις ο Θωθ είναι ιβιοκέφαλος – κι αυτό γιατί το ράμφος του έμοιαζε με την κορυφή του φτερού που βουτούσε στο μελάνι για να γράψει στους παπύρους όπως οι γραφείς!
Στην κεντρική αίθουσα με τα δείγματα της κοινωνικής ζωής μπορεί να δει κανείς το άγαλμα του γραφέα Χορεμχέμπ, που σημαίνει ότι ήταν εξόχως σημαντική μορφή στην αιγυπτιακή κοινωνία: ο συγκεκριμένος έφτασε μάλιστα να γίνει ο τελευταίος Φαραώ της 18ης δυναστείας της Αιγύπτου.
Ο κροκόδειλος-μούμια
Για τους Αιγύπτιους όλες οι αξίες είχαν μια ενωτική διάσταση, αφού οι κύκλοι που άνοιγαν και έκλειναν στο διηνεκές έδειχναν κοινή συμπόρευση στη ζωή και τον θάνατο. Ακόμα και όλοι όσοι εργάζονταν στις πυραμίδες είχαν εξέχοντα ρόλο και δεν ήταν απλοί δούλοι – απόδειξη ότι οι τάφοι τους βρίσκονταν πολύ κοντά σε αυτούς του Φαραώ.
Η μουμιοποίηση, όμως, δεν αφορούσε μόνο τους Φαραώ και τους προύχοντες: εντύπωση προκαλούν οι μούμιες-κροκόδειλοι, αφού ήταν γνωστό ότι λατρεύονταν ως θεότητα. Οι κροκόδειλοι συνδέονταν στενά με τον θεό του Νείλου Σομπέκ (ελληνικά Σούχος), ο οποίος είχε τη μορφή κροκόδειλου. Ο Ηρόδοτος μιλούσε μάλιστα για την Πόλη των Κροκοδείλων που ήταν «πιο εκπληκτική από τις πυραμίδες». Καθώς αποτελούσαν την ιερή ενσάρκωση των Φαραώ, οι κροκόδειλοι έφτασαν να μουμιοποιούνται ως απόδειξη του ιερού τους ρόλου.
Η καρδιά του Τουταγχαμών
Μετά τους Φαραώ και αφού βγαίνουμε από τις τεράστιες αίθουσες απ’ όπου έχει κανείς θέα στην έρημο και τις εντυπωσιακές Πυραμίδες της Γκίζας, σειρά έχει το δωμάτιο με τις μούμιες, όπου βρίσκεται η μούμια-κροκόδειλος και οι ελληνορωμαϊκές αρχαιότητες.
Η πιο σημαντική αίθουσα και η τελευταία που προστέθηκε αφού ολοκληρώθηκε στο νέο μουσείο δεν είναι άλλη από αυτή του διάσημου Τουταγχαμών, αφού είναι ο μόνος Φαραώ που ο τάφος του βρέθηκε ασύλητος. Η διάσημη περίφημη χρυσή του μάσκα δεσπόζει πια στην κοινή μυθολογία και αντίγραφά της πωλούνται μαζικά σε ολόκληρη την Αίγυπτο. Ο Τουταγχαμών θάφτηκε με μεγάλες τιμές, με ανεκτίμητης αξίας κτερίσματα, αλλά και με την καρδιά και τα πνευμόνια του -στο μουσείο θα δείτε αυτούσια την καρδιά του, ένα απίστευτο δείγμα ταρίχευσης που άντεξε στον χρόνο!
Για να γίνει πιο κατανοητή η ιστορία του Τουταγχαμών και της αποκάλυψης του τάφου του υπάρχουν προβολές virtual reality που κάνουν τα αντικείμενα ακόμα πιο προσβάσιμα στο ευρύ κοινό, τα οποία αφηγούνται την ιστορία του πιο διάσημου Φαραώ, ο οποίος έφυγε από τη ζωή το 1323 π.Χ. Λέγεται πως η κατάρα που τον συνόδευε έκανε όλους τους αρχαιολόγους που συνδέθηκαν με τον τάφο του να πεθαίνουν νωρίς και κανείς τους να μην μπορεί να ξεφύγει από τη μοιραία ιστορία του. Σημαντική λεπτομέρεια ότι μαζί με τον διάσημο Φαραώ θάφτηκαν τα 130 μπαστούνια, ενδεικτικά κάποιας αναπηρίας που προφανώς τον βασάνιζε από παιδί.
Βοήθησαν οι Ιάπωνες
Πρόσφατα αποκαλύφθηκε ότι ο Τουταγχαμών έπασχε από τη νόσο του Κέλερ, σύμφωνα με δημοσίευμα του αμερικανικού επιστημονικού περιοδικού «Journal of the American Medical Association» το 2010. Επίσης, δεν πρόλαβε να κυβερνήσει παρά για μία δεκαετία σε παιδική ηλικία, αφού πέθανε στα 19 του χρόνια, και όπως αποδείχθηκε από πρόσφατες έρευνες DNA από κάποια μορφή ελονοσίας που ανιχνεύτηκε στο σώμα του. Για πρώτη φορά στο μουσείο αναπαρίσταται ο τάφος ακριβώς όπως τον βρήκε ο Βρετανός αρχαιολόγος Χάουαρντ Κάρτερ το 1922, μια μοναδική εμπειρία που αναμφίβολα θα θυμούνται για πάντα οι επισκέπτες του μουσείου.
Τελικώς, όμως, χάρη στη γενναία χρηματοδότηση των Ιαπώνων, οι οποίοι εμπλέκονται σε διάφορα έργα στην Αίγυπτο από τη δεκαετία του ’60, το έργο που φέρει τη σφραγίδα των Heneghan Peng Architects έγινε πραγματικότητα.
Διά χειρός Ελλήνων
Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν οι Eλληνες, οι οποίοι ανέλαβαν να διαχειριστούν το πιο δύσκολο κομμάτι που λέγεται υλοποίηση του έργου, από την υποβολή προσφορών και την κατασκευή μέχρι τη διαχείριση της εκταμίευσης και έχοντας απέναντί τους ένα δύσκολο γραφειοκρατικό κράτος, ενώ κορυφαία ήταν η συμβολή και των αρχαιολόγων, όπως ο Βασίλης Χρυσικόπουλος, ο οποίος είναι ιδρυτής της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης Αρχαίας Αιγύπτου και υπεύθυνος για τις αντίστοιχες αιγυπτιακές συλλογές στο δικό μας Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αλλά και ο Νίκος Καλτσάς, ο οποίος συνέβαλε τα μάλα ως σύμβουλος στην επιστημονική ομάδα. Το «ΘΕΜΑ» είχε κάνει εκτεταμένο αφιέρωμα, κατά την κατασκευή του μουσείου, στους Ελληνες που συνέβαλαν στο έργο μιλώντας με τους υπευθύνους του, όπως με τον Χρήστο Λουφόπουλο, τότε Project Control Manager της Hill International, η οποία ήταν η εταιρεία που ήταν υπεύθυνη για τη διαχείριση και εκτέλεση ενός project που τότε έμοιαζε ανέφικτο, σήμερα όμως το μεγάλο στοίχημα έχει κερδηθεί, δίνοντας ένα αληθινό στολίδι της Ανατολής.
